حقوق مالکیت معنوی و قوانین مرتبط با آن

حقوق مالکیت معنوی از جمله حقوقی است که قانون‌گذار آن را به رسمیت می‌شناسد. به عبارتی، قانون برای حمایت از افرادی که در زمینه‌های مختلف هنری، صنعتی، علمی و ادبی فعالیت فکری و ذهنی دارند، حقوقی در نظر گرفته که به آن، مالکیت معنوی یا فکری می‌گویند. با اجرای این قوانین، نوآوران مستعد و خلاق، بستر را برای پیشبرد افکار و طرح‌های خود فراهم می‌بینند و به این ترتیب به رونق صنایع و کسب‌وکارها کمک می‌کنند. در این مقاله به انواع حقوق مالکیت معنوی و قوانین مرتبط با آن خواهیم پرداخت.

انواع مالکیت معنوی

انواع مالکیت معنوی را می‌توان به دو دسته مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری تقسیم کرد:

• مالکیت صنعتی: شاخه‌ای از حقوق تجارت است که به حقوق غیرمادی مربوط به علائم متمایزکننده‌ای مانند نام‌ها و علائم تجاری، صنعتی، خدماتی و مشخصات منشا کالا می‌پردازد.
• مالکیت ادبی و هنری: مجموعه‌حقوقی است که به موجب آن‌ بهره‌برداری انحصاری از اثر تا مدت محدودی در اختیار پدیدآورنده قرار می‌گیرد (این حقوق پس از فوت صاحب اثر به ورثه منتقل می‌شوند). البته برای استفاده از این حق، صاحب اثر باید اثر را برای اولین بار در ایران چاپ، توزیع، منتشر و یا اجرا کرده باشد نه در کشوری دیگر.

انواع مالکیت صنعتی

مالکیت صنعتی در حقوق ایران شامل انواع مالکیت‌ها است. به طور کلی می‌توان در مورد انواع آن به موارد زیر اشاره کرد:

• طرح صنعتی: مهندسین مکانیک، طرح‌های صنعتی را در زمینه‌های مختلفی طراحی می‌کنند؛ این طرح‌ها شامل تجهیزات پزشکی و قالب‌های صنعتی می‌باشد. حتی کالاهایی که در منازل و دفاتر ما موجودند، توسط افرادی طراحی شده‌اند و بنابراین در اداره مالکیت معنوی قابل ثبت هستند. طبق قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری، استفاده از هر گونه طرح صنعتی ثبت‌شده در ایران، منوط به رضایت مالک آن است. بر اساس این قانون صاحب طرح صنعتی ثبت‌شده می‌تواند علیه شخصی که بدون رضایت وی اعمال مذکور در قانون (ساخت، فروش و واردات اقلام حاوی آن طرح صنعتی) را انجام دهد یا مرتکب عملی شود که معمولاً موجب تخلفات بعدی است، طرح دعوا کند.
• نام تجاری: در اغلب موارد، بازرگانان برای معرفی بنگاه یا شرکت خود یک نام تجاری انتخاب می‌کنند و با اعتبار این نام تجاری معامله انجام می‌دهند. بنابراین دیگران حق استفاده از این نام تجاری را در شرکت‌ها و محصولات خود ندارند (حتی اگر آن نام، با نام خانوادگی آن‌ها یکی باشد).
• علائم تجاری: به علامت‌هایی شامل نقش، کاراکتر، تصویر، اعداد، حروف و غیره که برای علامت‌گذاری و شناسایی یک محصول استفاده می‌شوند، علامت تجاری می‌گویند. برای ثبت علامت تجاری باید اظهارنامه‌ای به اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی ارائه شود. این ثبت از سوی ذی‌نفعان مندرج در ماده قانون ثبت علائم تجاری قابل اعتراض می‌باشد. مدت اعتبار ثبت نام 10 سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه است. علامت تجاری قابل انتقال است و این انتقال تنها پس از ثبت در حضور اشخاص ثالث معتبر است.
• حق اختراع: با اینکه نحوه ثبت و مالکیت معنوی اختراع با موارد قبلی متفاوت است اما باز هم در همان اداره ثبت مالکیت معنوی به ثبت می‌رسد و عبارت است از حقی انحصاری که به موجب آن مخترع برای مدت محدودی حق استفاده انحصاری از اختراع خود را دارد و ورق اختراع نیز سند این حق است.

نکته: در اکثر مواقع، افراد تفکیکی بین نام تجاری و علامت تجاری قائل نیستند. در واقع، نام تجاری یا همان برند اسمی است که بدون شکل خاصی در اداره مالکیت معنوی به ثبت رسیده اما علامت تجاری تصویری است که به عنوان علامت، اظهارنامه می‌شود و در ادراه ثبت طرح صنعتی و علائم تجاری به ثبت می‌رسد.

مهم‌ترین قوانین مرتبط با حقوق مالکیت معنوی

همانطور که گفتیم قانون‌گذار، حقوق معنوی را به رسمیت می‌شناسد و برای این منظور قوانینی وضع کرده. با توجه به اینکه حق مالکیت معنوی شامل مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری است، مهم‌ترین این قوانین عبارتند از:

• قانون مربوط به مالکیت صنعتی: مالکیت صنعتی تحت حمایت قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری ایران است که در سال 1385 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و اختراعات، علائم تجاری و طرح‌های صنعتی را تحت پوشش قرار می‌دهد. این قانون سه ویژگی اساسی برای اختراعات ذکر کرده که عبارتند از: نوآوری، ابتکار و کاربرد صنعتی. به این ترتیب اثری با این ویژگی‌ها، اختراع محسوب شده و تحت حمایت قانون درمی‌آید.
• قانون مربوط به مالکیت ادبی و هنری: مهم‌ترین قانونی که این حقوق را حمایت می‌کند، قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب سال 1348 است. بر اساس این قانون، آثار ادبی و هنری صرفاً با خلق شدن مشمول حمایت قانونی می‌شوند. بنابراین اگر کسی مدعی شود اثری متعلق به اوست، موظف است دلیل ارائه کند.

سخن پایانی

در صورتی که حقوق معنوی فردی که طرح یا علامت یا اختراعی را ثبت کرده نقض شود، بر اساس قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری، مجازات کیفری در پی دارد. اما در خیلی از موارد علاوه بر مجازات کیفری، امکان پیگیری خسارت و جبران ضرر و زیانی که به برند یا طرح صنعتی وارد شده نیز وجود دارد. هرچند این طرح شکایت، در شکواییه‌های کیفری به هبچ عنوان قابل رسیدگی نیست و باید از طریق محاکم حقوقی پیگیری شود.

در صورتی که با نقض حقوق مالکیت معنوی مواجه شده‌اید، می‌توانید از طریق راه‌های ارتباطی معرفی‌شده در سایت، از مشاوره حقوقی مهدی نائینی، وکیل پایه‌یک دادگستری استفاده کنید. یک وکیل باتجربه، کمک می‌کند تا زحماتی که برای طراحی و خلق یک محصول صنعتی یا هنری کشیده‌اید از بین نرود.