حق مالکیت معنوی و قوانین مرتبط با آن

احتمالا تا به حال نام قانون کپی رایت به گوشتان خورده و برایتان سئوال شده که این قانون چیست و  چه کم و کیفی دارد و از همه مهم‌تر در صورت نقض کردن آن، چه عواقبی در انتظار نقض‌کننده است. به طور خلاصه باید بگوییم نقض کپی رایت خارجی در ایران پیگرد قانون ندارد اما قانون برای حمایت از محصولات فکری و غیرمادی شهروندان ایرانی که در زمینه‌های مختلف هنری، صنعتی، علمی و ادبی فعالیت فکری و ذهنی دارند، حقوقی در نظر گرفته تحت عنوان حق مالکیت معنوی. با اجرای این قوانین، نوآوران مستعد و خلاق، بستر را برای پیشبرد افکار و طرح‌های خود فراهم می‌بینند و به این ترتیب زمینه رونق صنایع و کسب‌وکارها فراهم می‌شود. در این مقاله به انواع حقوق مالکیت معنوی و قوانین مرتبط با آن خواهیم پرداخت و ابعادش را روشن خواهیم ساخت.

انواع مالکیت معنوی

انواع مالکیت فکری به دو دسته مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری تقسیم می‌شود:

۱. حقوق صنعتی

شاخه‌ای از حقوق تجارت است که به حقوق غیرمادی مربوط به علائم متمایزکننده‌ای مانند نام‌ها و علائم تجاری، صنعتی، خدماتی و مشخصات منشا کالا می‌پردازد. انواع ماگیت صنعنی شامل:

• طرح صنعتی: مهندسین مکانیک، طرح‌های صنعتی را در زمینه‌های مختلفی طراحی می‌کنند؛ این طرح‌ها شامل تجهیزات پزشکی و قالب‌های صنعتی می‌باشد. حتی کالاهایی که در منازل و دفاتر ما موجودند، توسط افرادی طراحی شده‌اند و بنابراین در اداره مالکیت معنوی قابل ثبت هستند. طبق قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری، استفاده از هر گونه طرح صنعتی ثبت‌شده در ایران، منوط به رضایت مالک آن است. بر اساس این قانون صاحب طرح صنعتی ثبت‌شده می‌تواند علیه شخصی که مرتکب جرم کپی طرح صنعتی شده بدون رضایت وی اعمال مذکور در قانون (ساخت، فروش و واردات اقلام حاوی آن طرح صنعتی) را انجام دهد یا مرتکب عملی شود که معمولاً موجب تخلفات بعدی است، طرح دعوا کند.
• مالکیت معنوی برند: در اغلب موارد، بازرگانان برای معرفی بنگاه یا شرکت خود یک نام تجاری انتخاب می‌کنند و با اعتبار این نام تجاری معامله انجام می‌دهند. بنابراین دیگران حق استفاده از این نام تجاری را در شرکت‌ها و محصولات خود ندارند (حتی اگر آن نام، با نام خانوادگی آن‌ها یکی باشد).
• حق مالکیت علائم تجاری: به علامت‌هایی شامل نقش، کاراکتر، تصویر، اعداد، حروف و غیره که برای علامت‌گذاری و شناسایی یک محصول استفاده می‌شوند، علامت تجاری می‌گویند. برای ثبت علامت تجاری باید اظهارنامه‌ای به اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی ارائه شود. این ثبت از سوی ذی‌نفعان مندرج در ماده قانون ثبت علائم تجاری قابل اعتراض می‌باشد. مدت اعتبار ثبت نام 10 سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه است. علامت تجاری قابل انتقال می‌باشد و این انتقال تنها پس از ثبت در حضور اشخاص ثالث معتبر است. بدیهی است سوء استفاده کردن از علامت تجاری دیگران جرم محسوب شده و پیگرد قانونی دارد.
• مالکیت معنوی اختراع: با اینکه نحوه ثبت مالکیت اختراع با موارد قبلی متفاوت است اما باز هم در همان اداره ثبت مالکیت فکری به ثبت می‌رسد و عبارت است از حقی انحصاری که به موجب آن مخترع برای مدت محدودی حق استفاده انحصاری از اختراع خود را دارد و ورق اختراع نیز سند این حق می‌باشد.

نکته: در اکثر مواقع، افراد تفکیکی بین نام تجاری و علامت تجاری قائل نیستند. در واقع، نام تجاری یا همان برند اسمی است که بدون شکل خاصی در اداره مالکیت معنوی به ثبت رسیده اما علامت تجاری تصویری است که به عنوان علامت، اظهارنامه می‌شود و در ادراه ثبت طرح صنعتی و علائم تجاری به ثبت می‌رسد.

۲. حقوق ادبی و هنری

در قانون ایران مهم‌ترین معیار حمایت قانونی از آثار هنری و ادبی ابتکاری بودن آن‌هاست؛ اگر این شرط برقرار باشد صاحب متن یا اثر هنری مشمول حمایت قانون خواهد بود که به موجب آن‌ بهره‌برداری انحصاری از اثر تا مدت محدودی در اختیار پدیدآورنده قرار می‌گیرد (این حقوق پس از فوت صاحب اثر به ورثه منتقل می‌شوند). البته برای استفاده از این حق، صاحب اثر باید اثر را برای اولین بار در ایران چاپ، توزیع، منتشر و یا اجرا کرده باشد نه در کشوری دیگر.

ثبت و استعلام مالکیت فکری

سامانه ثبت برند به نشانی ipm.ssaa.ir از زیر مجموعه‌های سایت مرکز مالکیت معنوی به آدرس iripo.ssaa.ir است. البته خود این سایت نیز زیرمجموعه سازمان ثبت اسناد و املاک کشور می‌باشد و امکان ثبت اظهارنامه اختراع، طرح‌های صنعتی، علایم و نشانه‌ها را به صورت الکترونیک و غیرحضوری فراهم کرده.

به منظور استعلام برند قبل از ثبت نیز باید یا به همین سایت مراجعه کنید یا از سایت روزنامه رسمی به آدرس rrk.ir  استعلام بگیرید. در هر دو سایت نام برند و حوزه فعالیت یا همان طبقه برند را وارد کنید و دکمه جستجو را بزنید.

ورود به سایت مالکیت معنوی 

مهم ترین قوانین در خصوص مالکیت معنوی

از آنجا که قانون‌گذار، حقوق معنوی را به رسمیت می‌شناسد و برای این منظور قوانینی وضع کرده.

• قانون مربوط به مالکیت صنعتی: مالکیت صنعتی تحت حمایت قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری ایران است که در سال 1385 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و اختراعات، علائم تجاری و طرح‌های صنعتی را تحت پوشش قرار می‌دهد. این قانون سه ویژگی اساسی برای اختراعات ذکر کرده که عبارتند از: نوآوری، ابتکار و کاربرد صنعتی. به این ترتیب اثری با این ویژگی‌ها، اختراع محسوب شده و تحت حمایت قانون درمی‌آید.
• قانون مربوط به مالکیت ادبی و هنری: مهم‌ترین قانونی که این حقوق را حمایت می‌کند، قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب سال 1348 است. بر اساس این قانون، آثار ادبی و هنری صرفاً با خلق شدن مشمول حمایت قانونی می‌شوند. بنابراین اگر کسی مدعی شود اثری متعلق به اوست، باید دلیل ارائه کند.

جرم نقض حقوق معنوی

در صورتی که حقوق معنوی فردی که طرح یا علامت یا اختراعی را ثبت کرده نقض شود، بر اساس قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری، مجازات کیفری در پی دارد. اما در خیلی از موارد علاوه بر مجازات کیفری، امکان پیگیری خسارت و جبران ضرر و زیانی که به برند یا طرح صنعتی وارد شده نیز وجود دارد. هرچند این طرح شکایت، در شکواییه‌های کیفری به هبچ عنوان قابل رسیدگی نیست و باید از طریق محاکم حقوقی پیگیری شود.

جرایم نقض حقوق مالکیت فکری دربرگیرنده مصادیق متنوعی است که شامل موارد زیر می‌شود:

1. جعل علامت تجاری ثبت‌شده در ایران.
2. تقلید از طریق اضافه یا کاستن و یا تغییر بخشی از خصوصیات علامت دیگر.
3. قرار دادن علامت مجعول بر روی اوراق، اعلانات یا محصولات.
4. به معرض فروش گذاشتن کالا با علامت جعل شده.
5. استفاده از علامت جعلی.
6. صادر یا وارد کردن محصول یا علامت جعل شده و تقلیدی.
7. عدم استفاده از علامت اجباری برای فروش یا به معرض فروش گذاشتن کالا.
8. واردات و صادرات وسایل، نسخه‌برداری، ضبط یا تکثیر آثار صوتی به‌صورت غیرمجاز.
9. نقض حقوق معنوی پدیدآورنده و استفاده از اثر دیگری بدون اجازه.

مجازات نقض مالکیت صنعتی

در مواد 46 و 47 قانون ثبت علائم و اختراعات مصوب 1310، امکان طرح دعوی جزایی در خصوص علائم تجاری و اختراعات وجود داشت، اما اشاره‌ای به اعمال مجرمانه و مجازات‌های مربوط به آن نشده بود. در صورت وقوع این جرائم در خارج از تهران، تحقیقات مقدماتی در همان شهر انجام می‌شد و سپس برای رسیدگی به دادگاه‌های تهران ارسال می‌گردید.

قانون اصلاح ماده 244 و 249 قانون مجازات عمومی مصوب 1310 نیز مقرراتی در خصوص تعیین مجازات نقض علامت تجاری و حق اختراع تعیین کرده بود.

1. قانون مجازات اسلامی

مبحث چهارم قانون مجازات اسلامی (مواد 120 تا 125) به «دسیسه و تقلب در کسب‌وکار و تجارت» اختصاص داده شده. در این مبحث، مجازات حبس و شلاق با تعیین حداقل و حداکثر مشخص گردیده است. برخلاف قانون مجازات عمومی، در این قانون مجازاتی برای شروع به جرم معین نشده و کیفیات مشدده نیز به‌طور دقیق بیان نشده.

2. قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی (مصوب 1383)

ماده 6 این قانون با جرم‌انگاری تجاوز به حقوق دارنده نشانه‌های جغرافیایی، برای مرتکب جرم مجازات حبس و جزای نقدی تعیین کرده. به‌عنوان مثال، ماده 2 این قانون تصریح می‌کند که هر فرد یا گروه ذی‌نفع می‌تواند برای جلوگیری از معرفی و انتساب غیرواقعی و گمراه‌کننده مبدأ جغرافیایی کالا در دادگاه اقامه دعوی نماید.

3. قانون تجارت الکترونیکی (مصوب 1382)

این قانون در مواد 65 و 66، حمایت از اسرار و علائم تجاری را به جهت تضمین رقابت‌های مشروع و استفاده از نام تجاری چه به‌صورت دامنه یا هر نوع نمایش برخط دیگر، در صورتی که موجب فریب یا اشتباه در اصالت کالا و خدمات شود، ممنوع و مشمول مجازات دانسته است. در ماده 75 نیز متخلفین از ماده 64 که اسرار تجاری بنگاه‌های تجاری، صنعتی، اقتصادی، و خدماتی را افشا نمایند، به حبس از شش ماه تا دوسال و نیم و جزای نقدی محکوم می‌شوند.

4. قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری (مصوب 1386)

بر اساس ماده 61 این قانون، هر فردی که مرتکب اعمالی شود که طبق مواد 15، 28 و 40 جزء حقوق مالک محسوب می‌شود، یا از یک نام تجاری به نحوی استفاده کند که باعث فریب عموم شود، مجرم شناخته شده و به حبس تعزیری از 91 روز تا 6 ماه یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد. این قانون همچنین مقرر کرده که اموال و اشیاء حاصل از جرم یا ابزار و ادوات مورد استفاده در ارتکاب جرم باید تعیین تکلیف شوند.

مجازات نقض مالکیت ادبی و هنری

1. قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان (مصوب 1348)

فصل سوم این قانون تحت عنوان «تخلفات و مجازات‌ها» به تعیین مقررات مربوطه پرداخته است. مطابق ماده 23 این قانون، هر فردی که تمام یا قسمتی از اثر دیگری را بدون اجازه او یا عالماً عامداً بنام شخص دیگری نشر یا پخش یا عرضه کند، به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم می‌شود. همچنین، ماده 24 مقرر می‌دارد که چاپ و نشر ترجمه دیگری بدون اجازه او، موجب حبس تأدیبی از سه ماه تا یک سال خواهد شد.

2. قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای

مواد 13 تا 16 این قانون به تعیین مجازات نقض حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای پرداخته‌‌اند. هر فردی که حقوق مورد حمایت این قانون را نقض نماید، علاوه بر جبران خسارت، به حبس از 91 روز تا 6 ماه و جزای نقدی از ده تا پنجاه میلیون ریال محکوم می‌گردد.

3. قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی (مصوب 1352)

ماده 7 این قانون، تکثیر، ضبط یا تکثیر آثار صوتی به‌صورت غیرمجاز را جرم تلقی کرده و برای متخلفان از سه ماه تا یک سال مجازات مقرر داشته. این قانون همچنین نسخه‌برداری یا ضبط یا تکثیر و فروش آثار صوتی بدون اجازه صاحبان حق را ممنوع کرده است.

4. قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت‌های غیرمجاز دارند (مصوب 1386)

این قانون به‌طور کلی به ضمانت اجرای کیفری ناشی از نقض حقوق آثار سمعی و بصری و فعالیت‌های غیرمجاز در این حوزه پرداخته. به‌عنوان مثال، هر گونه معرفی آثار سمعی و بصری غیرمجاز به جای آثار مجاز و یا تکثیر بدون مجوز، جرم تلقی شده و برای متخلفان مجازات‌هایی همچون حبس (۶ ماه تا دو سال) و جزای نقدی در نظر گرفته شده.

انتقال مالکیت فکری

حقوق معنوی که نشانگر انتساب محصول فکری به پدیدآورنده‌‌ی آن می‌باشد (مثل ذکر نام مخترع یا نام نویسنده)  قابل انتقال نیستند و هر گونه قراردادی مبنی بر انتقال آن‌ها باطل است اما حقوق مادی مولفین و مخترعین و هنرمندان قابل داد و ستد و انتقال است. این انتقال به ۲ صورت انجام می‌شود:

الف) انتقال مالکیت

ب) اعطای مجوز بهره‌‌‌‌برداری

وکیل مالکیت معنوی

وکیل مالکیت فکری یا مالیکت معنوی وکیل پایه یک دادگستری است که بیشتر روی موضوعات مرتبط به مالکیت غیرمادی تسلط دارد. برخی از مواردی که این وکلا پوشش می‌دهند شامل این گروه‌ها می‌باشد:

• مؤلفان
• مخترعین
• طراحان صنعتی
• صاحبین اسرار تجاری
• مالکان علامت‌های تجاری

در صورتی که با نقض حقوق مالکیت فکری مواجه شدید، از طریق راه‌های ارتباطی معرفی‌شده در سایت، از مشاوره حقوقی مهدی نائینی، وکیل پایه‌یک دادگستری استفاده کنید. یک وکیل باتجربه، کمک می‌کند تا زحماتی که برای طراحی و خلق یک محصول صنعتی یا هنری کشیده‌اید از بین نرود.

سئوالات متداول

۱. مالکیت معنوی یا فکری چیست؟
حقوق مالکیت معنوی در واقع حمایت از حق بهره‌برداری از خلاقیت منحصر به فرد یک فرد است. به عبارتی هر شخصی نسبت به نتایج فکری و هنری خود حق بهره برداری مادی و غیرمادی دارد که به آن حق مالکیت معنوی گفته می‌شود.

۲.آیا ایرانی‌های داخل ایران می‌توانند از مطالب سایت‌های یا کلیپ‌های یوتیوب خارجی که حق کپی رایت دارند استفاده کنند؟
ایران قرارداد  کپی رایت جهانی را امضا نکرده بنابراین استفاده از سایت‌ها و مطالب خارجی منع قانونی ندارد.

۳. آیا پیگیری نقض حقوق مالکیت فکری بدون طرح دعوا امکان دارد؟
بله مثلا از طریق مذاکره یا مکاتبه با متخلفان و ارسال اظهارنامه برای آن‌‌ها.

۴. آیا استفاده از محتوای دارای کپی رایت پیگرد قانونی دارد؟
بله، برای حفظ حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، استفاده بدون اجازه از محتوای دارای کپی رایت غیرقانونی است.

۵. آدرس سامانه مالکیت معنوی چیست؟
iripo.ssaa.ir

۶. آدرس سایت ثبت و استعلام برند چیست؟
برای ثبت یا استعلام برند باید به سامانه ثبتی مخصوص به نشانی ipm.ssaa.ir مراجعه کنید. این سایت زیر مجموعه‌  iripo.ssaa.ir است.

۷. سامانه مالکیت معنوی چه مواردی را پوشش می‌دهد؟
به طور کلی این سامانه از بخش‌هایی نظیر ثبت اظهارنامه اختراع طرح صنعتی و علایم تجاری و جستجو تشکیل شده است.

۸. آیا نقض مالکیت فکری جنبه کیفری دارد؟
بله. مجازات حبس و جزای نقدی یا گاهی هر دو متوجه مجرمان و ناقضان این حقوق است.

۱۰. آیا حقوق مالکیت فکری قابل انتقال هستند؟
از جنبه معنوی خیر اما از جنبه مادی اگر این حقوق را ثبت کنید می‌توانید طبق قرارداد کل یا جزء آن را برای مالکیت و بهره‌برداری به اشخاص دیگر واگذار کنید.