تفاوت دادگاه های حقوقی و کیفری چیست؟
نظام حقوقی ایران با توجه به نوع پرونده‌ها و موضوعات قابل پیگیری به دو بخش حقوقی و کیفری تقسیم میشود. دعاوی حقوقی در دادگاه های حقوقی و دعاوی کیفری در دادگاه های کیفری مطرح می‌شوند. دادگاه های حقوقی و کیفری هم به نوبه خود انواع مختلفی دارند و هر دادگاه مسئول رسیدگی به دعاوی مخصوص به خود است. در این مقاله شما را با تفاوت دادگاه های حقوقی و کیفری آشنا می‌کنیم.
منظور از دعاوی حقوقی و کیفری چیست؟
دعاوی حقوقی آن دسته دعاوی هستند که مربوط به حقوق افراد میشود. این حقوق غالبا در قانون مدنی مشخص شده و اگر شخصی حقوقش تضییع شده باید دعوایش را در دادگاه‌های حقوقی مطرح کند. به طور کلی بحث حقوقی بیشتر در مورد امور مالی و مادی است. مثلا مطالبه وجه چک، امور شرکت ها (مثلا خروج عضو از هیئت مدیره) و مواقعی که مراوده‌ای مالی رخ داده مثلا در مورد وام‌های بانکی.
دعاوی کیفری در مواقعی مطرح می‌شوند که جرمی رخ داده که قانون صراحتا برای آن مجازات تعیین کرده. جرایم در ایران غالبا در قانون مجازات اسلامی مشخص شده‌اند و در نتیجه اگر شخصی یکی از جرایم تعیین شده در قانون مجازات یا سایر قوانین را مرتکب شود باید بر علیه او دعوای کیفری مطرح کرد.
دعاوی دارای دو جنبه حقوقی و کیفری
برخی از دعاوی فقط حقوقی، برخی فقط کیفری و برخی دیگر هم حقوقی و هم کیفری محسوب می‌شوند. در دعاوی صرفاً حقوقی و یا دعاوی صرفاً کیفری فقط یک راه برای احقاق حق وجود دارد اما در موضوعاتی که دارای دو جنبه کیفری و حقوقی هستند، شخصی که حقوقش ضایع شده می‌تواند هر یک از دو روش حقوقی یا کیفری را برای احقاق حق خود برگزیند. مثلا وقتی وجهی در اختیار شخصی قرار می‌دهیم و او وجه را پس نمی‌دهد هم جرم کیفری خیانت در امانت رخ داده و هم قابلیت مطالبه حقوقی وجه وجود دارد. (البته خیلی از مواقع وقتی شکایت کیفری مطرح میشود بازپرس رسیدگی‌کننده آن را حقوقی تشخیص می‌دهد.)
یکی از بارزترین موضوعاتی که دارای دو جنبه کیفری و حقوقی است و برای پیگیری آن می‌توان از هر دو روش اقدام کرد، صدور چک روز بلامحل است. صدور چک روز بلامحل جرم است بنابراین دارنده‌ی چک بلامحل هم می‌تواند وجه چک و ضرر و زیان خود را در دادگاه کیفری و از طریق شکوائیه مطالبه کند و هم می‌تواند دادخواست حقوقی تنظیم کند. در صورت طرح دعوای کیفری صادرکننده چک علاوه بر محکومیت به پرداخت مبلغ چک، با مجازات قانونی صدور چک بلامحل نیز روبرو خواهد بود اما در صورت طرح دعوای حقوقی، صرفاً به پرداخت مبلغ چک و همچنین خسارت تأخیر تأدیه محکوم میشود.
دادگاه های حقوقی
دادگاه عمومی حقوقی :دادگاه های عمومی بر طبق ماده ۲ قانون تشکیل دادگاه های عمومی و انقلاب در محل‌هایی که رییس قوه قضاییه تشخیص دهد تشکیل می‌شوند. یعنی ممکن است قلمرو محلی این دادگاه، بخش، شهرستان و یا حتی قسمت‌هایی از شهرهایی بزرگ باشد. دادگاه های عمومی حقوقی صلاحیت رسیدگی به تمامی دعاوی و امور حقوقی را دارند مگر آن که قانون استثنایی تعریف کرده باشد.
دادگاه خانواده: طبق ماده یک قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱، دادگاه خانواده به منظور رسیدگی به امور و دعاوی خانواده تشکیل میشود. در ماده ۴ این قانون دعاوی و اموری که در این دادگاه رسیدگی می‌شوند مشخص شده که یکی از آن‌ها مطالبه حقوقی مهریه و توقیف اموال برای مهریه است. (البته برای مطالبه مهریه ابتدا باید از طریق مراجع ثبتی اقدام کرد.)
دادگاه های کیفری
دادگاه های کیفری انواع مختلفی دارند که در ادامه به هر کدام از آن‌ها خواهیم پرداخت:
مراجع عمومی رسیدگی:
دادگاه کیفری دو: دادگاه کیفری دو صلاحیت رسیدگی به همه جرایم را دارد مگر آن که قانون‌گذار صراحتا رسیدگی به جرمی را به دادگاه های دیگر سپرده باشد. مثلا جرایم بیان شده در ماده ۳۰۲ قانون مجازات اسلامی در صلاحیت دادگاه کیفری یک قرار دارد.
دادگاه کیفری یک: دادگاه کیفری یک، برعکس دادگاه کیفری دو صلاحیت رسیدگی به هیچ جرمی را ندارد مگر جرم‌هایی که قانون بر عهده این دادگاه گذاشته. در ماده ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ موارد صلاحیت دادگاه کیفری یک به شرح زیر می‌باشد:
- مجازات سلب حیات
- حبس ابد
- جرایم موجب مجازات قطع عضو یا جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیشتر از آن
- جرایم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر از آن
- جرایم سیاسی و مطبوعاتی
- جرایم تامین مالی تروریسم
مراجع اختصاصی رسیدگی:
دادگاه انقلاب: دادگاه انقلاب یک مرجع کیفری اختصاصی محسوب میشود. موارد صلاحیت دادگاه انقلاب در ماده ۳۰۳ قانون آیین دادرسی کیفری شامل:
- جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی، محاربه و افساد فی الارض، بغی، تبانی و اجتماع علیه جمهوری اسلامی ایران یا اقدام مسلحانه یا احراق، تخریب و اتلاف اموال به منظور مقابله با نظام
- توهین به مقام بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و مقام رهبر.
- تمام جرائم مربوط به مواد مخدر، روان گردان و پیش سازهای آن و قاچاق اسلحه، مهمات و اقلام و مواد تحت کنترل.
- سایر مواردی که به موجب قوانین خاص در صلاحیت این دادگاه است.
توجه: با اینکه این دادگاه غالبا یک مرجع کیفری است، اما بر اساس رای وحدت رویه ۵۸۱ مورخ ۱۳۷۱/۱۲/۲ دیوان عالی کشور، به ادعا‌های مربوط به اموال مصادره شده توسط دادگاه انقلاب نیز در همین دادگاه رسیدگی میشود.
دادگاه اطفال و نوجوانان : طبق ماده ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری، جرایم اطفال و افراد کمتر از ۱۸ سال در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان است.
دادگاه نظامی: دادگاه های نظامی با هدف رسیدگی به جرایم اعضای نیروهای مسلح تشکیل شده. بر اساس اصل ۱۷۲ قانون اساسی، این دادگاه برای رسیدگی به جرائم مربوط به وظایف خاص نظامی یا انتظامی اعضاء ارتش، ژاندارمری، شهربانی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، محاکم نظامی مطابق قانون تشکیل میشود ولی به جرائم عمومی این افراد یا جرائمی که در مقام ضابط دادگستری مرتکب شوند در محاکم عمومی رسیدگی میشود. در ضمن دادستانی و دادگاه‌های نظامی، بخشی از قوه قضاییه و مشمول اصول این قوه هستند.
تفاوت دادگاه های حقوقی و کیفری
مرجع صالح شکایت کیفری دادسرا می‌باشد. (البته این شکایت‌ها ممکن است نزد ضابطان دادگستری مانند افسران و مسئولان نیروی انتظامی انجام شود اما آن‌ها باید پس از ثبت شکایت، آن را به مقامات قضایی ارجاع دهند.) در دعوای حقوقی، مراجع قضایی حقوقی صلاحیت رسیدگی دارند و اصولا نهاد دادسرا در این مراجع وجود ندارد. دادگاه حقوقی و کیفری در ابعاد دیگری هم تفاوت دارند که در ادامه به این تفاوت‌ها می‌پردازیم:
تفاوت در موضوع رسیدگی: دعاوی کیفری که با تنظیم شکایت نامه طرح می‌شوند، برای مواقعی کاربرد دارند که موضوع بار کیفری دارد. یعنی وقتی شخصی ادعا کند حقی از او ضایع شده و این ضایع شدن حق را قانون‌گذار جرم‌انگاری کرده باشد. در واقع امکان دارد که شخصی با عملش حق دیگری را زیر پا گذاشته باشد اما این رفتار مجرمانه نباشد. در اینصورت دعوا حقوقی محسوب میشود.
تفاوت در نحوه طرح: دعوای حقوقی نیازمند تنظیم و تقدیم دادخواست است اما برای دعوای کیفری باید شکوائیه تنظیم شود. پس اموری که فاقد جنبه کیفری هستند، از طریق طرح شکایت قابل پیگیری نیستند و اقامه این دعاوی بدون پرداخت هزینه دادرسی امکان‌پذیر نیست. (هزینه دادرسی در تمامی دعاوی کیفری یکسان است اما در دعاوی حقوقی این هزینه به تناسب بهای خواسته متفاوت است.)
تفاوت در قانون ناظر بر آن‌ها: قانون ناظر بر دعاوی حقوقی، قانون آيین دادرسی مدنی است اما قانون ناظر بر دعوای کیفری، قانون آیین دادرسی کیفری است.
تفاوت در نتیجه و اثر: مهم‌ترین اثر طرح دعوای کیفری این است که در صورت صدور حکم محکومیت، شخص محکوم علاوه بر اینکه باید آسیب وارده به طرف مقابل را جبران کند، به مجازات قانونی نیز محکوم میشود. اما در دعاوی حقوقی، نمی‌توان انتظار صدور حکم مجازات محکوم را داشت چون اصولا این دادگاه صلاحیت صدور چنین حکمی را ندارد و آن رفتار صورت گرفته نیز جنبه مجرمانه ندارد و مجازاتی برای آن وجود ندارد. در این دعاوی ضمانت اجرای قانونی بر حسب مورد و با توجه به نوع دعوا متفاوت از دعوای کیفری است.
سخن آخر
در این مطلب خواندیم که هر دعوا، بر حسب نوع آن (کیفری یا حقوقی) دادگاه خاص خود را دارد. گاهی یک موضوع مانند چک روز بی محل قابلیت طرح در هر دو دادگاه را دارد. اما هر یک از روش‌های حقوقی و کیفری دارای مزایا و معایب خاص خود است و تعیین دقیق بهترین روش، اهمیت زیادی دارد. در صورتی که در مورد موضوع شکایت خود و دادگاه مخصوص آن سئوالی دارید پیشنهاد می‌کنیم از طریق راه‌های تماس مندرج در سایت از مشاوره حقوقی مهدی نائینی، وکیل پایه‌یک دادگستری استفاده کنید.
