پشت نویسی چک
حتماً شما هم تاکنون عباراتی نظیر پشت نویسی چک یا ظهرنویسی چک را شنیده‌اید. چک، برات و سفته، اسناد تجاری هستند که در معاملات مختلف به کار می‌روند و هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. چک به عنوان مهم‌ترین سند تجاری، در دو صورت ظهرنویسی و قبض و اقباض، بین افراد دست به دست می‌شود و هر کدام از این روش‌ها، آثار حقوقی متفاوتی به دنبال دارد. در این مقاله قصد داریم به بررسی پشت نویسی چک، انواع آن، و مسئولیت‌های پشت نویس بپردازیم و ابعاد مختلف حقوقی آن را مطرح کنیم.
پشت نویسی چک و انواع آن
پشت نویسی چک، نوشتن عبارت یا عباراتی است بر پشت سند (چک) که بیانگر انتقال حق مندرج در سند مزبور و اثبات‌کننده‌ی آن است. ظهرنویسی چک معمولاً به دو منظور صورت می‌گیرد:
الف- به منظور انتقال چک
دارنده چک با امضا در پشت چک، آن را به شخص دیگری منتقل می‌کند. در صورتی‌که وجه مندرج در چک در سررسید توسط صادر کننده تأمین نگردد، بانک محال‌علیه (بانک پرداخت‌کننده‌ی وجه) اقدام به صدور گواهی‌نامه عدم پرداخت می‌نماید.
ب- به‌منظور ضمانت از صادرکننده یا پشت نویس قبلی
در این حالت برای معتبر نمودن بیشتر چک نزد دارنده‌ی آن، شخص ثالثی به عنوان ضامن، پشت چک را امضا می‌نماید که ممکن است از صادرکننده ضمانت نماید یا از پشت نویس قبلی.
مسئولیت پشت نویس در هریک از انواع پشت نویسی چک
برای بحث در خصوص پشت نویسی چک باید به قانون تجارت (مواد مربوط به پشت نویسی برات) رجوع کرد زیرا از یک سو، قانون صدور چک، مسئولیت مدنی پشت نویسان چک را به قانون تجارت ارجاع داده است و از سوی دیگر در خود این قانون مواد مستقلی در خصوص ظهرنویسی چک وجود ندارد بلکه به مواد مربوط به پشت نویسی برات انتقال داده شده است.
بر اساس آنچه عنوان شد اگر پشت نویسی چک به منظور انتقال چک باشد، دارنده‌ی چک در صورتی می‌تواند به پشت نویس مراجعه و مبلغ چک را مطالبه نماید که گواهی‌نامه‌ی عدم پرداخت تا ۱۵ روز از زمان سررسید چک صادر شود. در این حالت او می‌تواند به هریک از صادرکننده و یا پشت نویس، جهت دریافت طلب رجوع کند. در غیر اینصورت (خارج از زمان ۱۵ روز)، پشت نویس در مقابل دارنده‌ی چک بری شده و دارنده فقط می‌تواند از صادرکننده‌ی چک، طلب خود را مطالبه نماید.
اما در صورتی‌که پشت نویسی چک به منظور ضمانت باشد، چنانچه چک پس از مراجعه به بانک به‌دلیل عدم موجودی برگشت بخورد و به‌عنوان چک برگشتی تلقی گردد، ضامن به‌همراه کسی که از او ضمانت نموده مسئول پرداخت می‌گردد و در این فرض محدودیت زمانی در برگشت چک و غیره در قانون پیش‌بینی نشده و دارنده در هر زمان می‌تواند به ضامن و دیگر مسئولین چک، جهت وصول مبلغ مندرج در چک رجوع کند.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود امضاء چک به عنوان ضامن، مسئولیت بیشتری را نسبت به امضاء به‌عنوان انتقال‌دهنده به‌همراه دارد. اما چگونه می‌توان تشخیص داد که امضاء پشت نویس در حکم ضمانت است یا انتقال؟
معیارهای تشخیص ضمانت‌کننده از انتقال‌دهنده در ظهرنویسی چک ها
۱ـ پشت نویسی جهت انتقال فرع بر مالکیت چک است. یعنی تنها کسی می‌تواند پشت نویس انتقال‌دهنده به‌حساب آید که در هنگام امضا، دارنده‌ی چک بوده باشد. پس اگر شخصی به‌جز دارنده (ثالث) پشت چک را امضاء کرده باشد، انتقال‌دهنده نیست و باید ضامن محسوب شود.
۲- اگر امضا کننده قصد خود را از امضاء در پشت چک اعلام داشته اصولاً معیار تشخیص، اراده‌ی امضاکننده است. در واقع اگر امضاکننده اعلام کند که بابت انتقال امضاء کرده است، برای تشخیص نوع پشت نویسی به‌همین عبارت استناد می‌شود.
۳ـ اگر امضاکننده قصد خود را اعلام نکرده و به‌دلیلی معلوم است که او هنگام امضا دارنده‌ی چک بوده، حتی اگر سند در وجه حامل باشد، صرف امضاء او حمل بر پشت نویسی به‌منظور انتقال می‌گردد و اگر هنگام امضاء ثالث بوده (دارنده نبوده)، امضاء او حمل بر ضمانت خواهد شد.
۴ـ اگر معلوم نیست که امضاکننده شخص ثالث بوده یا دارنده، بر مبنای اماره تصرف باید او را دارنده‌ی چک تلقی کرد. لذا امضاء او باید حمل بر پشت نویسی به‌منظور انتقال شود.
اما فارغ از نوع پشت نویسی چک، نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که علیه پشت نویس، چه از نوع ضامن و چه از نوع انتقال‌دهنده، نمی‌توان شکایت کیفری کرد و حکم جلب گرفت و باید به شکل حقوقی طرح دعوی شود. در مورد چک کیفری و چک حقوقی نیز در مقاله مرتبط با آنها به‌تفصیل صحبت شده است.
تمایزات و آثار حقوقی ظهرنویسی و ضمانت
تعیین اینکه امضای پشت چک به عنوان ظهرنویسی یا ضمانت تلقی می‌شود، گاه با ابهام روبرو می‌شود. در این خصوص، اصل بر ظهرنویسی است. به عبارت دیگر، تا زمانی که خلاف آن ثابت نشود، امضای پشت چک به عنوان ظهرنویسی در نظر گرفته می‌شود.
نکاتی که برای تمایز ظهرنویسی از ضمانت باید در نظر بگیرید:
- قصد امضاکننده: اگر امضاکننده در کنار یا زیر امضای خود عباراتی مانند “ضامن”، “ظهرنویس”، “انتقال می‌دهم” یا “ضمانت می‌کنم” درج کند، ماهیت امضا مشخص خواهد بود.
- تعداد امضاها: در چک‌های در وجه حامل یا چک‌هایی که ظهرنویسی در وجه حامل شده‌اند، صرف امضا در پشت چک کافی بوده و نیازی به قید عبارت خاصی نیست.
- سابقه چک: رویه و عرف در مورد نحوه امضای چک در معاملات مشابه می‌تواند راهنمای مناسبی برای تشخیص ظهرنویسی از ضمانت باشد.
آثار حقوقی تمایز ظهرنویسی از ضمانت
تعیین ماهیت امضای پشت چک (ظهرنویسی یا ضمانت) از نظر حقوقی دارای آثار متعددی است، از جمله:
- مسئولیت: ظهرنویس و ضامن در پرداخت وجه چک مسئولیت تضامنی دارند. با این حال، ضامن می‌تواند از برخی امتیازات مانند تخفیفات در صورت ورشکستگی صادرکننده یا طرح دعوی ظرف مواعد قانونی برخوردار باشد.
- نحوه انتقال چک: چک‌های ظهرنویسی شده فقط با ظهرنویسی مجدد قابل انتقال هستند. در حالی که چک‌های حامل یا چک‌هایی که ظهرنویسی در وجه حامل شده‌اند، بدون نیاز به ظهرنویسی و با قبض و اقباض قابل انتقال هستند.
خلاصه قانون جدید در مورد پشت نویسی چک
از تاریخ 20 آذر 1399، انتقال مالکیت چک باید به صورت الکترونیکی از طریق سامانه صیاد بانک مرکزی انجام شود. به طور خلاصه طبق قانون جدید چک:
- پشت نویسی برای انتقال ممنوع است: روش سنتی پشت نویسی چک برای انتقال مالکیت به شخص دیگر مجاز نیست.
- انتقال الکترونیکی از طریق صیاد: انتقال مالکیت چک باید از طریق سامانه صیاد به صورت الکترونیکی انجام شود. صادرکننده چک باید مشخصات دارنده نهایی را در زمان صدور در سامانه صیاد ثبت کند. بانک ها موظفند بر اساس اطلاعات ثبت شده در سامانه صیاد، فقط به دارنده نهایی وجه چک را پرداخت کنند.
- پشت نویسی برای ضمانت همچنان معتبر است: پشت نویسی برای ضمانت پرداخت چک همچنان مجاز است. در این حالت، در صورت عدم پرداخت توسط صادرکننده، ظهرنویس مسئول پرداخت وجه چک به دارنده خواهد بود.
- چک های قدیمی: این قوانین جدید برای چک هایی که پس از 20 آذر 1399 صادر شده اند اعمال می شود. چک های قدیمی می توانند با استفاده از روش سنتی پشت نویسی منتقل شوند. یعنی:
- چک هایی که تا قبل از 20 آذر 1399 صادر شده اند، همچنان تابع قانون قدیم بوده و می توان آنها را به صورت فیزیکی منتقل و ظهرنویسی کرد.
- چک هایی که بعد از 20 آذر 1399 صادر شده اند، دیگر قابلیت انتقال فیزیکی و پشت نویسی را ندارند و باید از طریق سامانه صیاد بانک مرکزی منتقل شوند.
بسیار عالی بود خیلی ممنون از مطلبتون